(نگاهی تاریخی به راه باستانی نیشابور – مشهد» از مسیر دررود – طرقبه)
در گذشته های نه چندان دور، زائران مشهد الرضا به غیر از راه اصلی که معروف به شریف آباد بود و از قدمگاه، دیزباد، شریف آباد، ده سرخ می گذشت و به مشهد منتهی می شد (مسیر فعلی نیشابور- مشهد) ازمسیرفرعی تابستانی دیگری که به راه دررود » معروف بود و ازمسیر قدمگاه به دررود و از دره ی کوه دررود به جاغرق و طرقبه می رسید، وارد مشهد می شدند. با توجه به اسناد و منابع موجود، مسیر دررود- طوس حداقل از دوره سلجوقیان تا عصر حاضر، در ایام گرم و معتدل سال (از اردیبهشت تا آبان ماه) مورد استفاه بود .کاروانسراها و زائرسراهای موجود درداخل شهر دررود، که چندی قبل از بین رفته و رباط های موجود درمسیر رودخانه و کوه دررود و جاغرق که هنوز آثاری از آنها به جای مانده است ونیزیافتههای باستان شناسی و نوشتههای مورخان و سیاحان داخلی و خارجی در دوره قاجار، گواهی بر اثبات این سخن است. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم سابقه استفاده از مسیرمال رو و پیاده رو دررود به طرقبه و دشت توس به چند هزار سال قبل باز میگردد.
زائرانی که از این مسیر به مشهد می رفتند بر بالای قله کوه دررود که ارتفاع آن حدود ۳۰۰۰ متر است، از خود یادگارهایی بر جای گذاشته اند و در چند نقطه سنگ چین هایی را احداث کرده و یا سنگها را روی هم انباشته کرده اند، که پس ازگذشت چندین قرن هنوز بر جای مانده اند و جلب توجه می نمایند. شاید اولین باری که این سنگ چین ها را ببینید مثل من تصور کنید که آن ها را چوپان هایی که در این محل به چرای دام مشغول هستند، احداث کرده اند، ولی زمانی که نگاهی محققانه به منابع تاریخی و سفرنامه های دوره قاجار بیندازیم متوجه می شویم که این سنگ چین ها توسط زایران امام هشتم احداث شده اند و هر زائری که پیاده این مسیر را طی می نموده از دامنه کوه سنگی را با خود حمل می کرده و در این مکان بر روی سنگچین می گذاشته است. زائرانی که در دوره قاجار ازمسیر دررود به مشهد مشرّف میشدند هرگز خاطره این کوه را از یاد نمیبردند؛ زیرا هنگامی که به قله کوه دررود میرسیدند با صحنه ای مواجه میشدند که وصف ناپذیر بود؛ اعتمادالسلطنه مورخ معروف دوره ناصرالدین شاه قاجار، در این خصوص مینویسد: زوّار که به این نقطه میرسد با وجود کمال خستگی راه ، از شدّت شوق و شعف رؤیت گنبد امام رضا، از خود بی خود شده و حالت غریبی به وی دست میدهد»
لرد کرزن؛ تمدار و وزیر خارجه انگلیس که در سال ۱۸۹۲م(۱۳۱۰ق) از مسیر کوهستانی دره دررود به مشهد مسافرت نموده ، علاوه بر اینکه از صعب العبور بودن این مسیر و مناظر طبیعی زیبای آن سخن به میان می آورد، عنوان می کند نقطههای همانند تپّه سلام» در جاده دررود وجود دارد، که در آن نقطه چون چشم زوّار برای نخستین بار به زیارت بارگاه امام روشن میشود، زانو برزمین میزنند و پیشانی بر خاک میسایند و به یاد مصائب وارده بر ائمه، گریه و زاری کرده، به سوی بقعه امام میشتابند.
ناصرالدین شاه قاجار در سفری که درسال ۱۲۸۴ق به خراسان داشت، برای تفریح و شکار به کوه دررود رفت. او از قله کوه دررود حرم امام هشتم را زیارت کرد و پس از صرف نهار در آنجا، به همراه شکارچیان و چادرنشینان بالای کوه سه رأس قوچ و برّه شکار کرد و سپس روانه داخل درّه دررود شد. در داخل درّه عدّهای از ن و مردان دامدار دررودی با ظروفی از میوهها و ماست و کشک به استقبال پادشاه رفتند و او نیز به آنها انعام داد. پس از آن در چمنزار نزدیک دررود نماز خوانده، مقداری میوه خورد و سپس روانه قدمگاه گردید.
در قرن پنجم هجری مسافران برای رفت و آمد بین نیشابور و توس از مسیر درّههای دررود و خرو میگذشتند. بیهقی در ذیل وقایع سال ۴۲۵ق آنگاه که از جنگ توسیان شیعه مذهب و نیشابوریان سنی مسلک و حمله اهل توس به نیشابور سخن میگوید عنوان میدارد: طوسیان از راه بژ، خرو، پشنقان و خالنجوی درآمدند، بسیار مردم، بیشتر پیاده و بی نظام…» این مطلب بیانگر این است که در آن زمان نیز رفت و آمد از مسیر درّههای بینالود، از جمله خرو با پای پیاده وجود داشته است. اگرچه درآن کتاب از دره دررود سخن نرفته، ولی این مکان نیز بی تردید محل رفت و آمد بوده است. آثار بر جای مانده رباط پای گدار» یا رباط پای کوه» در مسیر راه باستانی دررود به طرقبه که طبق تحقیقات باستان شناسان متعلق به دوره سلجوقی است، دلیلی براثبات این مدعاست.
نویسندگان و سیاحان درعهد قاجار گزارشهای جالبی از راه دررود به مشهد و توس ارائه میدهند. مؤلفی گمنام که در سال ۱۲۶۷ق. به قصد سفر هرات و مشهد از مسیر دررود گذشته در مورد آن میگوید: یوم چهارشنبه هفدهم را روانه به درود شدیم و بسیار منزل خوبی است. خوش آب و هوا، چشمههای بسیار خوب دارد» و دربازگشت از هرات درحالی که از راه تربت حیدریه به دررود آمده، قصد زیارت مشهد را دارد، چنین مینویسد: یوم یکشنبه بیست و ششم را وارد دررود شدیم و آنجا کثرت زوّار بسیاری بود، بهحدی که راه و جاه نبود و آن شب را در آنجا به سر بردیم.» و درجای دیگر دربازگشت از مشهد مینویسد: یوم شنبه، هفتم شهر ذیقعده از جاقرق برداشته، آمدیم به دررود و شش فرسنگ است. وقایع قابل نبود، همه اهل رعیّت شاکر و دعاگوی دوام عمر دولت جاوید آیت بودند و قیمت جنس از قرار: کاه تبریزی شصت و هفت دینار، جو تبریزی دویست دینار، نان هم سیصد دینار»
ا.هوتوم شیندلر» ازسیاحان دوره قاجار در سفرنامه خراسان خود مینویسد: از نیشابورالی مشهد دو راه دارد، که یکی راه شریفآباد و یکی دیگر راه دررود، میگویند. راه دررود نزدیک به پیشفروش میگذرد. در زمستان راه دررود از جهت زیادی برف، بسته است و راه بسیار سخت است»
سیفالدوله سلطان محمد؛ از شاهزادگان قاجار که در سال ۱۲۸۰ق. به مشهد مسافرت کرده، در سفرنامه خود از دررود و راه آن به مشهدالرضا چنین یاد میکند: اما تفصیل راه دررود: از قدمگاه الی رباط پای گردنه [رباط کمر زرد ]شش ساعت [است]، همه این راه کوه و درّه [است] اوّل راه به قدر یک ساعت، دامنه و سربالایی همواری است. همه جا محل زراعت و آبهای جاری، اوّل درّه ده بسیار بزرگ، پردرخت و باغ پر آب باصفایی است. اکثر فواکه [میوهها] از این ده میرود. سکنه زیادی دارد. ابریشم هم به عمل میآورند. از اوّل آبادی دررود تا آخر درختهای آنجا که در میان درّه کنار رودخانه است، دو ساعت میشود. همه جا سربالا و سنگ، می رود تا پای گردنه، که سرچشمه رودخانه دررود است. کاروانسرای کوچک سرپوشیده سنگی در دامن آن کوه هست. قدری خراب است. کنار این رود گلپر زیادی دارد. تمام کوه پر است از ریباس]ریواس[ . این کوه همیشه برف دارد و پر علف و گل است»
علینقی حکیمالممالک که در سفر نخست ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۴ق. به مشهد همراه وی بود و گزارش این سفر را نوشته، در مورد راه دررود مینویسد: راه دررود که از میان دره درود و گلستان و طرقبه می رود و راه ییلاق و سایه وافریست، ولی عبور کالسکه و عراده و تخت به واسطه گردنه و پستی و بلندی هایی که در اوست، امکان ندارد.» و در جای دیگر ادامه راه دررود به مشهد را چنین توصیف میکند: در انتهای این گردنه [دررود] که به سمت جاقرق سراشیب میشود، جلگه شهر مشهد و خود شهر و آبادیهای آن سمت گردنه هویداست و در آن سمت گردنه کاروانسرای سنگی کوچکی است که اطراف و نواحی آن در کمال خضارت و نزاهت و بداعت است، الحق در ایام تابستان عبور از این راه بهمراتب به راه شریفآباد ترجیح دارد.»
اعتماد السلطنه در کتاب مرآت البلدان» در خصوص راه دررود به طرقبه مینویسد: از قدمگاه به شهر مشهد دو راه است: یکی از راه دررود که از میانه درّه دررود و گلستان و ترقبه میرود و راه ییلاق و سایه سار است، اما کالسکهرو نیست.» و در جای دیگر در اینخصوص مینگارد: راه آن از نیشابور که به درود میرود، در میان کوه بسیار سخت و دشوار است. جاده منحصر به راه باریکی است که سنگهای خرد و بزرگ از کوه به میان آن غلطیده، اعوجاج زیاد به دور تپّهها که بهطور نشیب و فراز واقع شدهاند، دارد. مخصوصاً جاده ایجاد نشده است، بلکه کثرت عبور و مرور کاروان معبری تشکیل داده است، که مسافرین از آنجا عبور مینمایند»
خانیکوف»، سیاح روسی، نیز که در عهد قاجار از ایران دیدن کرده و از طریق راه دررود به مشهد مسافرت نموده است، پس از آنکه به قدمگاه میرسد، در مورد راه دررود چنین مینویسد: در این محل راه به دو شاخه منشعب میشود: راه ویژه چاپار، از دشت میگذرد؛ چاپارها پس از پیمودن هشت فرسنگ به شریفآباد و طی شش فرسنگ دیگر به مشهد میرسند. راه دیگر کمی کوتاهتر است و چون از کوهستان میگذرد، عبور از آن در این فصل سال دلپذیرتر. پس از ارسال همه بار و بنه، از راه کاروان رو، به سوی مشهد، خود راه کوهستان [دررود] را در پیش گرفتیم که فریزر» قبلاً آن را به دقّت توصیف کرده است. امّا فصلی که مسافر انگلیسی این مسیر را دیده، فصلی مساعد نبوده تا راه در بهترین و زیباترین شکل خود جلوه کند. … وانگهی این مسیر به عنوان یک راه ارتباطی، وضع بسیار بدی دارد. عبور از آن به واسطه سیلابهای تند و شدید که از هر سو آن را قطع میکند و موجب خرابی راه میگردد، به خاطر وجود درختان و درختچههایی که موجب تنگی راه میشود و نیز فراز و نشیبهای تند و سنگلاخی که انسان در هر قدم با آن برخورد میکند، کاری بس دشوار است؛ امّا در فصل تابستان یکی از جالب ترین و خوش منظره ترین جادههای ایران به شمار میآید»
کلنل ییت» سیاح اروپایی نیز در مورد راه دررود به مشهد مینویسد: راهی که از این گردنه [جاغرق – دررود] میگذرد، راه مستقیم مشهد به نیشابور است و در فصل تابستان زوّار و کاروانها در آن زیاد آمد و شد میکنند. این مسیر در طول زمستان از ماههای نوامبر (آبان ) تا مارس (فروردین) بر اثر بارش برف مسدود است. »
دبستان شریعتی؛ قدیمی ترین مدرسۀ بخش زبرخان
دررود ,راه ,مشهد ,کوه ,مسیر ,قاجار ,به مشهد ,راه دررود ,که در ,دررود به ,که از ,مشهد مسافرت نموده
درباره این سایت